आर के लक्ष्मणांना माहिती असलेला 90 च्या दशकातील भारत अनेक प्रकारे सहनशील होता. त्यावेळी राजकारण आणि विचारधारा यांना व्यंगचिंत्रांबद्दल काहीच हरकत नव्हती आणि व्यंगचित्रांवर कसे हसावे हे माहिती होते.

26 जानेवारी 2015 रोजी वयाच्या 93 व्या वर्षी आर के लक्ष्मण यांनी पुण्यातील रुग्णालयात अखेरचा श्वास घेण्यापूर्वी ते संपूर्ण आयुष्य जगले – जिथे जिवंतपणा आणि बोलण्याचे स्वातंत्र्य या दोन्ही गोष्टींचा समावेश होता. टाइम्स ऑफ इंडियाच्या एका कोपऱ्यात जाऊन बसलेला त्यांचा सामान्य माणूस (Commen Man) आता कित्येक वर्षांपासून सर्वांना गुदगुल्या करीत नाही, अनेक दशकांपासून तो रुसून बसला आहे, सतत समाज आणि राजकारणातील धूळ दाखवत आहे.. झटकतही आहे.

तथापि, आर के लक्ष्मण आपल्या समकालीन असलेल्या शंकर किंवा अबू अब्राहम यांच्या सारखे फारच धारदार नव्हते किंवा सखोल अर्थानेही ते राजकीयही नव्हते. ते खर्‍या अर्थाने एक सामान्य माणूस होते – द कॉमन मॅन – जो महागाईने कंटाळलेला होता, भ्रष्टाचाराने निराश झाला होता, सततच्या गुल होणाऱ्या विजेमुळे चिडला होता, रस्त्यांवर असलेल्या खड्ड्यांमुळे खचला होता, निराश सरकारी कार्यालये आणि कधी कधी विदुषकांसारखे किंवा कधी खलनायकांसारखे दिसणारे नेते त्यांना दिसत होते .

एक प्रकारे, उदारीकरणाआधी सरकारी संस्कृतीत असलेली हिंदुस्थानी कार्यालयांची उत्तम आणि अस्सल छायाचित्रे आरके लक्ष्मण यांच्या व्यंगचित्रात होती. मुक्तिबोधच्या भाषेत ते जिरा बख्तर (चिलखत) घालून बसलेल्या चूकांना भेदण्याची चेष्टा करत राहिले. वारंवार सांगत राहिले, परंतु अशा प्रकारे त्या जिरा बख्तरपर्यंत जायला वेळ लागला असता.

तसा, आर के लक्ष्मणांना मिळालेला मुक्त भारत अनेक मार्गांनी खुला आणि सहनशील होता. हा तो काळ होता जेव्हा राजकारण आणि विचारधारा यांना व्यंग्याबद्दल काहीच हरकत नव्हती आणि त्यांच्या व्यंगचित्रांवर हसणे कसे माहित होते. पण आर.के. लक्ष्मण ज्या पद्धतीने शब्द किंवा कथा ठेवत असत ते त्या शब्द आणि कथेला इतरांसारखी तीक्ष्णता नसायची , ते त्यांच्या रेषांमध्ये बोलत असे. जे त्यांना शब्दात बोलता यायचं नाही ते त्यांच्या रेषा बोलायच्या.

त्यांच्या कार्यालयांच्या गोंधळात, अगदी आकाशाला भिडणाऱ्या फाईल्स चा गंज असायचा, विखुरलेले टेबल्स असायचेत.. आणि खुर्चीवर कोपऱ्यात एक माणूस पडून असलेला असायचा. त्यांचे नेते लॉकर फोडून त्यांच्या पोत्याला त्यांच्या खांद्यावर ठेवून आणि फरार होत असलेली पात्रे असा दावा करतात की त्यांच्याविरूद्ध कोणताही पुरावा नाही.

नव्वदच्या दशकात वाढत्या जातीयवाद आणि भ्रष्टाचाराच्या काळात आरके लक्ष्मण यांनी कोणालाही सोडलेलं नाही. राम मंदिर चळवळीच्या काळात लालकृष्ण अडवाणी व्यंगचित्रात मुकुट लावून असत आणि त्रिशूल घेतलेलं दाखवत असत. साहजिकच.. वरवर पाहता, त्या तीव्र वातावरणात असलेली तीव्रता त्यांच्या कार्टूनमध्ये देखील आली होती.

एवढी तीक्ष्णपणा असूनही, त्यांची कलात्मकता कायम राहिली. वास्तविक ते जादूची कांडी म्हणून रेषा वापरत. कधी ती काठी, कधी साप तर कधी शिडी व्हायची. अगदी लहानपणापासूनच ते रेषांचे अनुसरण करायचे. ‘ द टनेल ऑफ टाईम ‘ या आत्मचरित्रात त्यांनी आपल्या खोलीच्या खिडकीतून कोरड्या फांद्या, हिरवी पाने, रेंगाळणारे सरडे आणि लाकूड तोडणाऱ्या नोकरांना रेखांमध्ये कसे काढायचे याचा प्रयत्न केला होता.

हा एक योगायोग असू शकेल की भारत आपल्या लोकशाहीचा उत्सव साजरा करत असताना, भारतातील नामवंत व्यंगचित्रकाराने सुटकेचा नि: श्वास सोडला, परंतु या योगायोगाने विचार आणि बोलण्याच्या स्वातंत्र्यामध्ये सतत वाढत्या हस्तक्षेपामुळे विडंबन झाले नाही. भारतातील व्यंगचित्रकारांसाठी हा काळ वाईट आहे.

पॅरिसमध्ये दहशतवाद्यांनी ठार मारलेल्या चार्ले अब्दोचे व्यंगचित्रकार अजूनही जिंकले. चार्ली अब्दोची व्यंगचित्रं जगभर पसरली तेव्हा दहशतवाद चेहरा लपवत होता. भारतातील परिस्थिती इतरांपेक्षा अधिक गुंतागुंतीची आहे. मानकार, पेन आणि लेखक-कलाकार-व्यंगचित्रकारांच्या ब्रशवर अदृश्य हातासारखे आणि ते घट्ट होत चालले आहे. आशा आहे की आर के लक्ष्मण यांच्या स्मृतीमुळे आपल्याला हा छोटासा प्रकाश मिळेल ज्यामध्ये आपण हा अदृश्य हात अधिक व्यवस्थितपणे ओळखू शकू.